Віталь Рымашэўскі пра святкаванне 3 ліпеня, падставы незалежнасці Беларусі і палітыку Лукашэнкі
Што азначаюць розныя даты Дня незалежнасці Беларусі, чаму Аляксандр Лукашэнка спрабуе дыверсіфікаваць эканоміку краіны пасля таго, як гадамі карыстаўся датацыямі Масквы і доступам да расійскага рынку, што Кіеў можа зрабіць для паляпшэння іміджу Украіны ў беларускім грамадстве – пра гэта ў інтэрв’ю сайту “Сегодня“ распавёў беларускі палітычны і грамадскі дзеяч, сустаршыня партыі Беларуская Хрысціянская Дэмакратыя Віталь Рымашэўскі.
Беларусь афіцыйна святкуе 3 ліпеня Дзень незалежнасці. Аднак да 1996 года днём свята было 27 ліпеня. У чым розніца паміж гэтымі датамі?
– Справа ў тым, што 27 ліпеня 1990 года Вярхоўны Савет БССР прыняў Дэкларацыю аб дзяржаўным суверэнітэце. Гэта настолькі ж значная падзея, як і абвяшчэнне незалежнасці Літвы, Украіны і іншых постсавецкіх рэспублік. У Беларусі гэта было не гэтак драматычна як у Літве, але не менш важна. Таму гэтая дата насіла менавіта кантэкст незалежнасці Беларусі ад савецкай імперыі і Масквы як ад безумоўнага зла.
У 1994 годзе Аляксандр Лукашэнка прыйшоў да ўлады. Ён ішоў да ўлады пад зусім іншымі лозунгамі, ён казаў пра тое, што развал СССР – гэта трагедыя, дрэнна, што развалілі “вялікую краіну” і г.д. Таму, у ліку іншых пытанняў, ён вынес на рэферэндум, які прайшоў з вялікімі парушэннямі, пытанне аб пераносе свята Дня незалежнасці Беларусі.
Перанеслі яго на 3 ліпеня. На мой погляд, гэтая дата была абраная досыць выпадкова. Гэта дзень вызвалення Мінска ад гітлераўскіх войскаў. Складана гэты дзень назваць днём незалежнасці ўсёй Беларусі, але знайшлі больш-менш бліжэйшую дату ў той час. Канатацыя даты была зусім іншая, у кантэксце галоўнай мэты Аляксандра Лукашэнкі – змяніць кірунак развіцця дзяржаўнай палітыкі: святкаванне 27 ліпеня азначала пазітыўную ацэнку факту развалу СССР, а пры Лукашэнку пра гэта гаворыцца толькі ў негатыўным ключы, ён імкнуўся пазбавіць Беларусі незалежнасці і стаць прэзідэнтам саюзнай дзяржавы Беларусі і Расіі.
Гісторыя з гэтым саюзнай дзяржавай доўгая, пачалася яшчэ пры Ельцыне. Як бы вы апісалі працэс стварэння гэтай “дзяржавы” і адносіны Беларусі і РФ за гэты час?
– Безумоўна, для гэтага была глеба, бо была постсавецкая настальгія ў Беларусі, як і амаль ва ўсім былым СССР. Лукашэнка сыграў на гэтых пачуццях, народ жыў у галечы, у гэтым абвінавачваліся лідары, якія прымалі ўдзел у развале СССР (Барыс Ельцын, Леанід Краўчук і Станіслаў Шушкевіч – Рэд.). У Расеі ж былі моцныя нацыяналістычныя тэндэнцыі, імперскія тэндэнцыі там заўсёды захоўваліся, там пераследвалі свае мэты – аднавіць імперыю.
Аляксандр Лукашэнка (ён пра гэта казаў у інтэрв’ю) пераследваў канкрэтную мэту: ён казаў, што Беларусь для яго пройдзены этап, ён імкнецца стварыць і ўзначаліць саюзную дзяржаву. Гэтыя ілюзіі ён сілкаваў дастаткова доўга, як мінімум, 15 гадоў свайго кіравання. Ён быў папулярны ў расійскіх рэгіёнах, але ў Маскве яго паставілі на месца, правялі кампаніі па дыскрэдытацыі ў расійскіх СМІ. Думаю, зараз ён зразумеў, што ў яго няма шанцаў прэтэндаваць на ролю лідара саюзнай дзяржавы, яго перспектыва – стаць поўным васалам Крамля, як кіраўнік Чачэніі Рамзан Кадыраў. Дарэчы, літаральна тыдзень таму, пасля сустрэчы з Пуціным, ён заявіў, што ў Беларусі складанае эканамічнае становішча, маўляў, мы як на лініі фронту, калі не выстаім, нам прыйдзецца ўваходзіць у склад якой-небудзь дзяржавы. Паколькі гэта было пасля сустрэчы з Пуціным, то зразумела, аб якой дзяржаве ідзе гаворка. Тым больш, за ўсе гэтыя гады Аляксандр Лукашэнка, імкнучыся рэалізаваць свае асабістыя амбіцыі, праводзіў палітыку, якая знішчала суверэнітэт Беларусі: падпісаныя масы дамоваў, у тым ліку ваенных, знішчана фактычна беларуская мова, яе прыйдзецца адраджаць з нуля.
Вядома, пасля акупацыі Крыма і пачатку вайны на Данбасе Лукашэнка зразумеў, што Расія нясе для яго пагрозу, для яго асабістай улады. Зараз беларускія ўлады спрабуюць нешта зрабіць, каб адмежавацца ад Расеі, нават у культурным плане, але гэта нагадвае мітусню рыбы, якая спрабуе вырвацца з сеткі, у якую яна сама ж доўга заплывала.
У чым Беларусь сёння залежыць ад РФ?
– Першае, самая небяспечнае – ментальная залежнасць. Захоўваецца ў беларускім менталітэце аглядка і ментальная сувязь з Расіяй. Напрыклад, заўзеюць за расейскую зборную па футболе, хоць шмат моладзі і апазіцыйна настроеных людзей наадварот заўзеюць супраць. Ментальная сувязь з рускімі ўсё яшчэ ёсць. Расіяй вядзецца праца праз фонды, тэлеканалы, няўрадавыя арганізацыі рознага кшталтку, якія фінансуюцца з РФ. Хоць час ідзе, ён усё ставіць на свае месцы; нават насуперак дзеянням Лукашэнкі, беларусы разумеюць, што мы асобная нацыя і краіна.
Другое: гэта эканоміка. Лукашэнка прывязаў беларускую эканоміку да РФ. Раней Беларусь выжывала за кошт перапродажу нафты і газу, па сутнасці, ускосных датацыяў Расіі.
Трэцяя кропка залежнасці: пагадненні, у тым ліку ў ваеннай сферы, падпісаныя Аляксандрам Лукашэнкам. Яны абавязваюць Беларусь быць саюзнікам Расіі ў выпадку ваеннага канфлікту.
Чацвёртая залежнасць: кадры спецслужбаў КДБ, якія праходзяць навучанне ў Маскве. Думаю, шмат каго там проста вярбуюць. Такая ж кадравая залежнасць ёсць у арміі, дзе пачуццё датычнасці з Расіяй мацней, чым у іншых чыноўнікаў і дзяржслужачых.
Ці можна казаць у такой сітуацыі, што менавіта аўтарытарызм Аляксандра Лукашэнкі ратуе Беларусь ад паглынання РФ?
– Я магу пацвердзіць, што 15 гадоў аўтарытарызм Лукашэнка працаваў на знішчэнне незалежнасці Беларусі. Ёсць перадумовы, і культурныя, і палітычныя, якія кажуць, што беларуская нацыя – гэта рэальнасць. Лукашэнка працаваў хутчэй на разбурэнне беларускай нацыі, па сутнасці, рыхтаваў паўзучую акупацыю Расеяй. Толькі ў апошнія чатыры гады ён пачаў ратавацца сам, спрабуе адмежавацца ад РФ. Так, здараецца, што аўтарытарная ўлада ў крызісныя моманты дапамагае той ці іншай краіне выстаяць у барацьбе з іншай дзяржавай-агрэсарам. Але Лукашэнка праводзіў палітыку разбурэння беларускай дзяржаўнасці.
Цяпер ён разумее небяспеку, выходную з Крамля, для сябе і сваёй сям’і. У выпадку ўваходжання Беларусі ў склад РФ ўладу ў краіне рускія змогуць змяняць як пальчаткі. Таму вельмі шмат гаворыцца аб дыверсіфікацыі. Але як можна дыверсіфікавацца, калі для інтэграцыі з эканомікамі краін Еўрасаюза патрэбна свая моцная эканоміка. А аўтарытарызм забівае не толькі правы чалавека, але і прыватны бізнес, і прыватную ініцыятыву. У гэтым плане аўтарытарызм Лукашэнкі аслабляе Беларусь і наша грамадства. Для ўмацавання краіны, у тым ліку, яе эканамічнай канкурэнтаздольнасці, нам патрэбна дэмакратыя. Думаю, Беларусь рана ці позна да яе прыйдзе.
Больш за год таму ў Беларусі праводзілася сацапытанне пра папулярнасць палітыкаў. Самым папулярным сярод беларусаў апынуўся Пуцін, што нават дазволіла казаць пра тое, што ён папулярнейшы за Лукашэнку. Як гэта магчыма?
– Пры пералічэнні кропак залежнасці я не акцэнтаваў на вельмі важным моманце – Беларусь знаходзіцца ў інфармацыйным полі РФ. Але і гэта таксама плён працы ўладаў Беларусі. Нашы дзяржтэлеканалы неканкурэнтаздольныя, яны цалкам прайграюць расійскім тэлеканалам. На ТБ маса расійскай прадукцыі, у тым ліку шырспажыў, заказныя серыялы, якія вельмі па-майстэрску зробленыя пад патрэбы Крамля. Беларусы глядзяць рускія каналы. Яны арыентуюцца ў тым, што адбываецца ў расійскай палітыцы, часам лепш, чым у тым, што адбываецца ва ўладных колах Беларусі. Вядома, Пуцін карыстаецца большым аўтарытэтам, чым Аляксандр Лукашэнка. Думаю, гэты разрыў будзе павялічвацца. Нядаўна Лукашэнка змяніў кіраўнікоў буйных дзяржаўных СМІ. Магчыма, ён сам разумее, што цалкам пацярпеў паразу ў медыя-сферы. Адзінае месца, дзе захоўваецца канкурэнцыя – гэта інтэрнэт, там дамінуюць беларускія дэмакратычныя медыя, яны ў прынцыпе не схільныя ўплыву Пуціна.
Як бы вы апісалі цяпер ўкраіна-беларускія адносіны, як Лукашэнка ставіцца да Ўкраіны?
– Стаўленне Лукашэнкі да Украіне дастаткова крывадушнае. Ён ніколі не скажа тое, што ён думае. Падзеі на Майдане беларуская ўлада ўспрымала і апісвала з адмоўнага боку. Зразумела, што Аляксандр Лукашэнка не падтрымліваў ні Майдан, ні той дух перамен, які, нягледзячы на ўсе праблемы, перамагае ў вашай краіне. Улады Беларусі баяцца такіх зменаў, хоць фармальна Лукашэнка робіць нейкія рэверансы ў бок Украіны. Наогул-то, я б апісаў адносіны Украіны і Беларусі адным словам – слабыя. Гэта вельмі слабыя адносіны, слабая ўзаемасувязь на ўсіх узроўнях. Можна казаць пра рост тавараабароту, але гэта ў асноўным за кошт продажу беларускіх нафтапрадуктаў ва Украіну. Вельмі слабыя культурныя сувязі, адсутнічаюць інфармацыйныя сувязі. Калі беларусы ведаюць, каго прызначыў ці змяніў Пуцін, то пра Ўкраіну нічога не вядома. Быццам бы была дамоўленасць аб адкрыцці ў Беларусі ўкраінскага тэлеканала. Да гэтага часу яго няма. Мне здаецца, што ўкраінскаму ўраду трэба быць больш актыўна ў такіх пытаннях, бо гэта жыццёва важна – як простыя людзі будуць успрымаць Украіну. Не дэмакратычныя палітыкі і апазіцыя, мы і так на вашым боку, а менавіта большасць насельніцтва.
Культурныя сувязі таксама вельмі важныя. Трэба аддаць належнае вашаму амбасадару – ён імкнецца наладжваць гэтыя сувязі. Дарэчы, пасля Майдана некалькі гадоў не было пасла Украіны ў Беларусі. Гэта таксама складана растлумачыць.
Неабходна больш кантактаў паміж няўрадавымі арганізацыямі, як мага больш розных сумесных праектаў, якія б аб’ядноўвалі нашы краіны. Але галоўнае – кантакты паміж людзьмі. У Беларусі папулярны адпачынак у Адэсе – гэта добра, але трэба мэтанакіравана развіваць такія сувязі. Трэба зменшыць чэргі на мяжы, паляпшаць інфраструктуру і транспартныя камунікацыі, каб інтэнсіфікаваць кантакты паміж людзьмі.
Пытанне аб беларускай ідэнтычнасці. Ёсць, напрыклад, праблема мовы. Наколькі моцна, асабліва ў моладзі, усведамленне сябе беларусамі?
– Цяжка вылучыць моладзь у асобную групу, многія людзі ніякай іншай улады, акрамя Лукашэнкі, не ведаюць. Усё іх жыццё прайшло пры Лукашэнку. Я б не вылучаў іх як асобную катэгорыю ў дадзеным пытанні. Тым больш, што пенсіянеры цяпер таксама мяняюцца, выходзяць на пенсію людзі, якія па-іншаму ставяцца да СССР. У цэлым беларускае грамадства становіцца больш прабеларускім. Сёння нашую мову ад поўнага знікнення ратуе мода на беларускую. У нас папулярныя курсы беларускай для дарослых, якія збіраюць сотні людзей. Гаворка ідзе пра дарослых людзях. Гэта дае надзею.
Беларуская нацыя ёсць як факт, як дадзенасць. Таму Беларусь непазбежна будзе незалежная. Усё, што рабіў Лукашэнка ці робіць Пуцін, развязваючы вайны, гэта спроба стаць папярок патоку, павярнуць рух гісторыі і часу назад. І гэта прыводзіць да катастрофы, да людскіх ахвяраў, але ніводнай тыраніі свету не пад сілу змяніць лёс народа. Будучыня кожнага народа, нацыі, вызначае выбар людзей, большасці. Украінскі народ свой выбар зрабіў на карысць сваёй незалежнасці. З кожным годам усё больш і больш у гэтым выбары ўмацоўваецца і Беларусь. Таму, у рэшце рэшт, любыя спробы Крамля адабраць незалежнасць Украіны ці Беларусі скончацца правалам.
Калі казаць пра крыніцы ідэнтычнасці, то я лічу: галоўная крыніца ідэнтычнасці – Божае блаславенне на існаванне таго ці іншага народа як асобнай нацыі. Калі казаць навуковай мовай – то геаграфічныя і культурна-гістарычныя перадумовы.
Геаграфічна Беларусь – частка Еўропы, частка балта-чарнаморскага рэгіёну.
Гісторыя таксама важная крыніца для ідэнтычнасці. Гісторыя Беларусі – гэта гісторыя еўрапейскага народа. З іншага боку, гісторыя Беларусі – гэта гісторыя бесперапынных войнаў з Масквой.
Акрамя таго, ёсць культура, ментальнасць народа. У культурным плане Беларусь зусім не падобная на Расію. І прыязджаючыя да нас расейцы, і самі беларусы гэта адчуваюць і разумеюць. Акрамя таго, калі ўлічыць сучасныя працэсы ў РФ – велізарны рост ксенафобіі і шавіністычных настрояў – то ў нас яшчэ і вельмі рознае ўспрыманне грамадства і дзяржавы. Для рускіх гэта імперыя, дзяржава, якую павінны баяцца ворагі, а для беларусаў усё зусім па-іншаму. Ды і фармат, і памер нашай дзяржавы не дазваляе людзям цвярозага розуму казаць, што мы павінны змагацца з ЗША ці ЕС, пагражаць свету ядзернай вайной…
Умацаванне беларускай ідэнтычнасці ідзе паступова і непазбежна. Зараз небяспека для незалежнасці краіны, для нацыянальнай ідэнтычнасці застаецца велізарнай, і трэба рабіць правільныя крокі, каб умацоўваць і незалежнасць, і нацыянальную ідэнтычнасць як яе аснову.
